غفلت از جایگاه برتر مقالات پژوهشگران ایرانی در گزارش دانشگاه استنفورد

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC) در پاسخ به شبهات پروژه ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد گفت: در گزارش این دانشگاه وضعیت کیفی برون داده‌های علمی ایران از منظر مقالات پراستناد، داغ و برتر مورد غفلت قرار گرفته است.

محمدجواد دهقانی روز سه شنبه در گفت و گو با خبرنگار دانشگاه و آموزش ایرنا، اظهار داشت: این درحالی است که از نظر استنادات دریافتی، ایران جایگاه اول کشورهای اسلامی و منطقه و ۲۱ جهان را در اختیار دارد.

وی با اشاره به اینکه ایران چهار درصد مقالات داغ و ۷.۲ درصد مقالات پراستناد جهان را تولید می‌کند، افزود: پروژه «ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد» در سال ۲۰۱۶ در دانشگاه استنفورد آغاز شد.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC) تصریح کرد : بر اساس اطلاعات مندرج در وب‌سایت مربوطه، پروژه «ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد» تلاشی دانشگاهی با هدف ترویج مطالعات کلان‌نگر اقتصادی و فنی در حوزه توسعه پایدار و بلندمدت ایران است.

بررسی ابعاد پروژه ایران ۲۰۴۰

وی افزود: دست‌اندرکاران معتقدند، این پروژه دانشگاهی بر اساس تحلیل داده‌های کمی و با استفاده از نگاهی آینده‌نگرانه، به بررسی روندهای حاکم بر ایران در حوزه‌های جمعیت‌شناسی، اقتصاد، انرژی، آب، کشاورزی و سیستم‌های مالی می‌پردازد.

دهقانی ادامه داد: دسترسی به گزارش‌های این پروژه رایگان است و آینده‌پژوهان و دیگر علاقه‌مندان به بررسی روندهای حاکم بر آینده‌ی ایران می‌توانند از این گزارش‌ها استفاده کنند.
به گفته سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام، در زمستان ۱۳۹۷ گزارشی توسط برخی مجریان این پروژه با عنوان "خروجی علمی ایران: کمیت، کیفیت و فساد" منتشر شد که در آن به بررسی کمیت و کیفیت تولیدات علمی ایران پرداخته است.

به گفته دهقانی در این گزارش که داده‌های آن از پایگاه استنادی اسکوپوس در بازه زمانی ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۸ استخراج شد، تحلیل‌هایی آمده که پیشرفت‌ها و دستاوردهای علمی کشور را در بازه زمانی ۲۰ ساله به چالش کشیده و به نوعی آنها را کم‌رنگ و کم‌اهمیت جلوه داده است.

کمیت و کیفیت تولیدات علمی ایران

وی افزود: در این پروژه آمده است که تولید مقاله در ایران در این دو دهه از یک‌هزار مقاله در سال ۱۹۹۷ به ۵۰ هزار مقاله در سال ۲۰۱۸ رسیده و میزان انتشار سالانه مقالات ایران در بازه زمانی یاد شده، ۵۰ برابر شده و سهم ایران به ۶/۲ درصد تولیدات جهانی رسیده است، اما «کیفیت تولیدات علمی ایران، در طول زمان در بسیاری از زمینه‌ها تغییرات قابل توجهی را نشان نمی‌دهد».

ادعای دیگر استنفورد

به گفته دهقانی، در این پروژه همچنین ادعا شده که در آمارهای برون‌داد علمی ایران صرفاً توجه به کمیت و تعداد می‌شود و از کیفیت خبری نیست. آنچه که در گزارش حاضر مورد غفلت واقع شده، بررسی وضعیت کیفی از منظر مقالات پراستناد، مقالات داغ و مقالات برتر است.

به گفته این مقام مسئول، مقالات برتر یا یک درصد برتر، سهم مهمی از علم روز دارد که توسعه علمی در سطح بین‌المللی را نشان می‌دهد و در واقع به دو دسته مقالات پراستناد و مقالات داغ تقسیم می‌شود.

وی یادآور شد : طلایه داران علم مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس (ESI) معتبرترین مجلات بین‌المللی را به ۲۲ رشته موضوعی تقسیم کرده و بر حسب تعداد استنادهای دریافت شده، مقالات پراستناد را معرفی می‌کنند.

کلاریویت آنالیتیکس مؤسسه‌ای است که هر ساله بیش از هزاران پژوهشگر را از سراسر جهان در ۲۱ حوزه موضوعی به عنوان پژوهشگر پراستناد شناسایی و نام آنها را منتشر می‌کند.

انتشار برخی مقالات ساده نیست

وی تاکید کرد: مقالات پراستناد شامل یک درصد از مقالات دنیا در طول ۱۰ سال گذشته می‌شود، اما مقالات داغ، مقالات تنها یک دهم درصد از مقالات برتر در دو سال اخیر را تشکیل می‌دهد. باید در نظر داشت که انتشار این دسته از مقالات ساده نیست. سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC) خاطر نشان کرد : آمار موجود در طلایه‌داران علم مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس (ESI) حاکی از آن است که پژوهشگران کشور در چند سال اخیر با توجه و تأکید بر کیفیت توانسته‌اند، سهم کشور از مقالات یک درصد برتر دنیا را به موازات رشد تولید علم کشور افزایش دهند.

علت غفلت مجریان پروژه ایران ۲۰۴۰
رئیس مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علوم و فناوری افزود: به نظر می‌رسد علت غفلت مجریان پروژه ۲۰۴۰ استفاده صرف از داده‌های پایگاه اسکوپوس است که در آن شاخص‌هایی نظیر مقالات داغ و برتر و یا حتی پژوهشگران برتر وجود ندارد.
وی تاکید کرد: به طور خاص یکی از محورهای گزارش، موضوع "توجه به بزرگ‌نمایی کمیت و غفلت از کیفیت در انتشار مقالات ایران است" که البته در این مورد نیز بیش از اندازه سیاه‌نمایی شده است؛ چرا که داده‌ها و آمارهای موجود در مورد مقالات برتر ایرانی به ویژه آن‌چه که در پایگاه بین‌المللی مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس آمده، همچون مقالات پراستناد، مقالات داغ و پژوهشگران برتر حکایت از رشد روز افزون کیفیت مقالات و انتشارات ایرانی در سال‌های اخیر دارد.

ارتقاء شاخص‌های ایران

سرپرست ISC اظهار کرد: طبق داده‌های این پایگاه در حال حاضر در مجموع تعداد ۱۹۵۲ مقاله برتر (Top papers) و ۱۰۴ مقاله داغ توسط پژوهشگران ایرانی منتشر شده که این تعداد ۲/۳ درصد کل مقالات داغ دنیا است.
وی گفت: در همین راستا شاخص هرش جمهوری اسلامی ایران که به‌عنوان یکی از معیارهای کیفی در ارزیابی تولیدات علمی مورد توجه قرار می‌گیرد، در ۲۰ سال گذشته از ۹۶ به ۲۸۴ افزایش یافته و این به معنای ارتقای کیفیت و اثر بخشی جایگاه علمی کشور نیز بوده است.
دهقانی خاطرنشان کرد: میزان مدارک علمی انتشار یافته و ثبت شده در این پایگاه در دنیا، منطقه خاورمیانه، کشورهای اسلامی و ایران به ترتیب برابر با ۲ میلیون و ۹۱۷ هزار و ۷۵۵، ۱۷۹ هزار و ۲۴۳، ۲۵۶ هزار و ۴۱۷، و ۵۳ هزار و ۹۱۸ مدرک علمی بوده است.

تعداد مقالات پراستناد دنیا

وی ادامه داد: تعداد مقالات علمی پراستناد دنیا، منطقه خاورمیانه، جهان اسلام و ایران در سال ۲۰۱۸ به ترتیب برابر با ۱۶ هزار و ۹۴۸، هزار و ۴۰۹، هزار و ۴۳۱، ۴۵۲ مدرک و تعداد مقالات داغ دنیا، منطقه خاورمیانه، جهان اسلام و ایران به ترتیب برابر با هزار و ۶۹۳، ۱۸۴، ۱۷۸ و ۶۸ مدرک است.
به گفته دهقانی، براساس تعداد مدارک ثبت شده در سال ۲۰۱۸ ایران با سهم ۸۵/۱ درصد در دنیا رتبه ۱۶، با سهم ۲۱ درصد در جهان اسلام رتبه اول و با سهم ۳۰ درصد کل علم در منطقه خاورمیانه رتبه اول را دارد.
رئیس مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علوم و فناوری افزود: این در حالی است که از منظر کیفی در دو شاخص مقالات داغ و نیز مقالات پراستناد وضعیت ایران نیز مناسب‌تر است. به طوری که چهار درصد مقالات داغ دنیا، ۳۸ درصد مقالات داغ جهان اسلام و ۳۷ درصد مقالات داغ منطقه خاورمیانه توسط پژوهشگران ایرانی تولید می‌شود.
به گفته سرپرست ISC، سهم ایران در تولید مقالات پراستناد در دنیا ۷/۲ درصد، جهان اسلام ۶/۳۱ درصد و منطقه خاورمیانه ۳۲ درصد است.

دهقانی ادامه داد: این امر نشان می‌دهد پژوهشگران جمهوری اسلامی ایران به‌خصوص در چند سال اخیر توجه ویژه‌ای به کیفیت مقالات و نتایج پژوهشی خود داشته‌اند.
دهقانی اظهار کرد: بر اساس داده‌های پایگاه مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس، جمهوری اسلامی ایران از نظر میزان استنادات دریافتی در سال‌های اخیر به جایگاه اول در میان کشورهای اسلامی و منطقه و رتبه ۲۱ در بین دیگر کشورهای جهان دست پیدا کرده است.
وی تاکید کرد: بررسی پایگاه InCite این مؤسسه حاکی از آن است که در بازه زمانی پنج سال اخیر (۲۰۱۸-۲۰۱۴)، جمهوری اسلامی ایران با ۹۹۴ هزار و ۸۷۸ استناد توانسته از نظر رتبه پیش از کشورهای لهستان، روسیه، تایوان، سنگاپور، اتریش، هنگ کنگ، فنلاند و رژیم اشغالگر قدس قرار گیرد.

به گفته دهقانی در همین بازه در زمینه همکاری‌های علمی بین‌المللی، کشور جمهوری اسلامی ایران با ۴۷ هزار و ۷۸۶ مورد همکاری بین‌المللی، جایگاه ۳۳ را بین تمامی کشورهای جهان کسب کرده است و در میان کشورهای اسلامی جایگاه دوم را کسب کرد.

میزان انتشار مقالات

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام، گفت: از نظر میزان انتشار مقالات و مدارک علمی دانشمندان ایرانی در مجلات با کیفیت چارک اول (Q۱)، بررسی داده‌های پایگاه InCite نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۱۳ با ۶۹۱۵ مدرک، دارای رتبه سی و دوم بود، اما در سال ۲۰۱۷ با ۱۱ هزار و ۴۶۷ مقاله منتشر شده در مجلات Q۱ به جایگاه بیست و پنجم دنیا ارتقاء یافت.
وی افزود: همچنین آمار مربوط به دوره پنج ساله اخیر (۲۰۱۸-۲۰۱۴)، نشان می‌دهد پژوهشگران ایرانی با منتشر کردن ۳۶ هزار و ۶۸۳ مقاله در مجلات Q۱ به جایگاه ۲۹ دنیا و در میان کشورهای اسلامی در جایگاه دوم قرار گرفته‌اند.

دهقانی یادآور شد: به‌علاوه شاخص دیگری که می‌تواند مدنظر قرار گیرد تعداد مدارک منتشر شده ایرانی در مجلات دارای ضریب تأثیر (JIF) بین‌المللی است.

به گفته وی در این راستا پژوهشگران ایرانی با انتشار ۱۳۴ هزار و ۲۰۰ مدرک در پنج سال اخیر (۲۰۱۸-۲۰۱۴) رتبه نوزدهم جهان و دوم کشورهای اسلامی را کسب کرده‌اند.

موفقیت‌های ایران در حوزه فناوری

دهقانی در این زمینه خاطرنشان کرد: در حوزه فناوری‌های نوین جایگاه جمهوری اسلامی ایران و پیشرفت‌های حاصله به هیچ وجه قابل انکار نیست؛ چیزی که نویسندگان گزارش پروژه ۲۰۴۰ هیچ اشاره‌ای به آن نکرده‌اند.
وی افزود: از نظر تعداد مدارک ثبت شده در حوزه فنآوری نانو، سال ۲۰۱۸ ایران با انتشار ۹ هزار و ۲۵۹ مقاله با سهم ۴/۵ درصد دنیا در رتبه چهارم جهان اسلام و نیز منطقه خاورمیانه رتبه نخست را دارد.

دهقانی خاطرنشان کرد: کشورهای چین با ۴۰ درصد، آمریکا با ۱۴ درصد، هند با ۹ درصد در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند.
سرپرست ISC گفت: بر همین اساس، ۴۰ درصد مدارک علمی کل کشورهای اسلامی در حوزه فنآوری نانو و ۵۰ درصد تولید علم در این حوزه موضوعی در منطقه خاورمیانه توسط پژوهشگران جمهوری اسلامی ایران تولید می‌شود.
به گفته دهقانی، این در حالی است که از منظر کیفی در دو شاخص مقالات داغ و مقالات پراستناد، وضعیت ایران مناسب‌تر است. به طوری که ۵/۱۰ درصد مقالات داغ دنیا، ۵۲ درصد مقالات داغ جهان اسلام و ۵۳ درصد مقالات داغ منطقه خاورمیانه در حوزه فنآوری نانو توسط جمهوری اسلامی ایران تولید می‌شود.

سهم ایران در تولید مقالات فناوری

به گفته این مقام مسئول، سهم ایران در تولید مقالات پراستناد در حوزه فنآوری نانو در دنیا ۴/۷ درصد، جهان اسلام ۴۹ درصد و منطقه خاورمیانه ۵۲ درصد است.

این مقام مسئول ادامه داد: این امر نشان می‌دهد که در حوزه فنآوری نانو در هر دو شاخص کمی و کیفی بیش از ۵۰ درصد فعالیت‌های پژوهشی جهان اسلام و منطقه خاورمیانه توسط پژوهشگران جمهوری اسلامی ایران تولید می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: بر اساس آخرین اطلاعات موجود بیش از ۲۷۶ محصول از ۱۴۳ نوع مختلف در حوزه فناوری نانو توسط ۱۳۰ شرکت در ایران تولید شده است.

اشکالات روش شناسی استنفورد

رئیس مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علوم و فناوری درباره اشکالاتی که به گزارش استنفورد وارد است، توضیح داد: اشکال دیگری که بر این گزارش و تحلیل‌های ارائه شده وجود دارد، بحث روش‌شناسی آن است.

دهقانی اظهار داشت: از آن‌جایی‌که نتایج و تحلیل‌های این گزارش صرفاً بر اساس داده‌های پایگاه اسکوپوس است، تبعا از جامعیت کافی برای اظهارنظر و نتیجه‌گیری در خصوص برون‌داده های علمی، به‌خصوص شاخص‌های کیفی این فعالیت‌ها، برخوردار نیست.
وی افزود: همانگونه که قبلاً اشاره شد در این پایگاه در مقایسه با پایگاه کلاریویت آنالایتیکس (ISI سابق) ابزارهای تحلیلی نظیر بررسی آماری مقالات پراستناد، مقالات داغ و مقالات یک درصد برتر، دانشمندان برتر و… وجود ندارد.
به گفته دهقانی، این امکانات و ابزارها که معمولاً توسط متخصصان حوزه علم‌سنجی مورد استفاده قرار می‌گیرد به ویژه آن‌جا که بحث کیفیت فعالیت‌ها و بروندادهای علمی مطرح است، در پایگاه اسکوپوس وجود نداشته و از این نظر می‌تواند باعث ارائه گزارش‌های ناقص و خطاهای احتمالی بالا شود.

وی اضافه کرد : به طور خاص بر اساس گزارش مستخرج از مؤسسه کلاریویت آنالایتیکس (HCR)، تعداد دانشمندان برتر (پراستناد) جمهوری اسلامی ایران از هفت فر در سال ۲۰۱۸ به ۱۶ نفر در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است.

سرپرست ISC خاطرنشان کرد: کاستی‌های روش‌شناسی این گزارش، لحاظ نکردن برون‌داده‌های علمی کشور است که در مجلات فارسی زبان و یا دیگر زبان‌ها در داخل کشور منتشر می‌شوند. داده‌های این دسته از تولیدات علمی در پایگاه بین‌المللی ISC موجود و قابل احصاء است.
وی تاکید کرد: بر همین اساس، حجم انبوهی از تلاش‌های محققان ایران نادیده و مورد غفلت واقع شده است. این مورد به ویژه در حوزه‌های علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر و معماری که روند چاپ مقاله در آنها غالباً در مجلات داخلی است، نمود بیشتری دارد.

عدم وجود رابطه منطقی بین داده‌ها

وی در ادامه به دیگر ایرادهای گزارش استنفورد اشاره کرد و گفت: در این گزارش ادعا می‌شود از سال ۲۰۰۵ دولت با هدف به تعویق انداختن ورود نیروهای جوان به بازار کار ظرفیت دانشگاه‌ها را افزایش داده و این ظرفیت تقریباً دو برابر شده است. با این حال برای این ادعا در مورد سیاست‌گذاری دولت در حوزه آموزش عالی هیچ منبع موثقی ارائه نشده است.

دهقانی در باره این ادعاها اظهار کرد: ادعای کالایی‌سازی آموزش عالی بدون ذکر منبع و ارائه شواهد لازم برای چنین نتیجه‌گیری، ادعای تبدیل انتشار مقاله در ایران به خودی خود به یک هدف بدون ذکر منبع و شواهد، ادعای علاقه‌مندی دانشجویان به دریافت پذیرش در دانشگاه‌های خارجی با تلاش برای انتشار مقاله به منظور مهاجرت در این پروژه مطرح شده است.
وی تاکید کرد: این مسئله طوری وانمود شده که انگار تلاش برای انتشار مقاله به منظور دریافت پذیرش از دانشگاه‌های خارجی تنها برای دانشجویان ایرانی صادق است؛ درحالی‌که این امر یکی از مهم‌ترین شاخص‌های مهم برای اخذ پذیرش از دانشگاه‌های خارجی توسط دانشجویان کشورهای دیگر محسوب می‌شود.

ارزش گذاری اغراق آمیز واژه‌ها

سرپرست ISC در ادامه این گفت و گو به نتیجه گیری نهایی اشاره کرد و افزود: عبارات مورد استفاده مشحون از ارزش‌گذاری‌های غیر علمی اغراق‌آمیز و ناموثق بوده که بدون رعایت رویکرد بی‌طرفانه علمی به صورت مستمر در بخش‌های مختلف گزارش ذکر شده است.

دهقانی تصریح کرد: استفاده از عباراتی نظیر فساد، تعابیری ناگوار، توهم توسعه، سوء رفتار، رفتار جعلی، مقالات ساختگی، وعده‌های سخاوتمندانه، حباب انتشار و هزینه‌های گزاف از این دسته است.
وی تاکید کرد: برخی ابعاد گزارش از جمله افزایش تعداد مراکز آموزش عالی و ایجاد انبوه دانشگاه‌های انتفاعی و غیرانتفاعی و در نتیجه تجاری‌سازی آموزش عالی و در کل کمی‌نگری به این حوزه، واقعیت تلخی است که در بازه زمانی مشخص در کشور اتفاق افتاده و قابل انکار نیست.
به گفته این مقام مسئول، مسئله دیگر وجود تخلف‌های علمی و ایجاد مراکز به اصطلاح مشاوره برای ارائه خدمات متنوع برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی (تهیه رساله و پایان نامه و مقالات علمی) و در نتیجه رشد بی‌رویه سرقت ادبی بومی و انواع دیگر تخلف‌های علمی بوده که یکی از آفات طبیعی و ناشی از توجه به کمی‌گرایی است.
دهقانی خاطرنشان کرد: برخلاف ادعای نویسندگان گزارش، سیاست گذاران آموزش عالی نسبت به این امر بی‌تفاوت نبوده‌اند و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری لایحه مقابله با تخلفات علمی را در سال ۹۴ به تصویب مجلس رسانید که به دانشگاه‌ها ابلاغ شده و در حال حاضر با این پدیده غیراخلاقی برخورد می‌شود.
وی اظهار کرد: نکته قابل توجه، گرایش و جبهه‌گیری منفی نویسندگان این گزارش است که همگی دانش آموختگان کارشناسی و کارشناسی‌ارشد دانشگاه‌های خوب کشور هستند؛ به‌طوری‌که ادبیات گزارش بر مبنای سیاه‌نمایی از همه فعالیت‌های علمی کشور در ۲۰ سال اخیر است.

به گفته دهقانی این در حالی است که به یقین پذیرش این دانشجویان در دانشگاه‌های خارج از کشور مرهون همین فعالیت علمی و انتشار مقالاتی بوده که اکنون مورد نکوهش آنها قرار گرفته است.
رئیس مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علوم و فناوری تاکید کرد: فقدان به‌کارگیری متخصصان علم‌سنجی در اجرا و راهبری این پروژه، باعث می‌شود تحلیل‌های انجام شده در حوزه علم‌سنجی از جامعیت کافی برای اظهارنظر و نتیجه‌گیری در خصوص فعالیت‌ها و برون‌داده‌های علمی کل کشور، همچنین وضعیت کمی و کیفی این فعالیت‌ها، برخوردار نبوده و قابل اعتنا نباشد.