لزوم توجه به شاخص «همکاری و مشارکت علمی» در تولید علم کشور

دکتر جعفر مهراد، رئیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری، در گفتگو با پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا) با بیان این که جامعه علمی دانشگاهی همواره اعضای خود را به لحاظ میزان مشارکتشان در تولید علم و دانش مورد ارزیابی قرار می دهد گفت: به منظور ارزیابی این مشارکت دو متغیر «تولید علم» و «کیفیت علمی» اهمیت فراوان دارد. تولید علم با سنجش میزان مقالات و کتب علمی یک دانشمند تعیین می شود و در جامعه، علم سنجی به عنوان شاخص کمی ارزیابی شناخته شده است.
به گفته دکتر مهراد: رویکرد اصلی در ارزیابی کیفیت آثار، بررسی میزان استناد به آنهاست.
رئیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در مورد رتبه بندی و ارزیابی دانشگاهها و موسسات علمی و پژوهشی 57 کشور اسلامی به لحاظ شاخص های کمی (میزان انتشارات) و کیفی (متوسط میزان استنادات و مقدار شاخص MNCS) گفت: در بازه زمانی 2007 تا 2009 دانشگاه تهران با 4546 مدرک، پرتولیدترین دانشگاه جهان اسلام می باشد. سپس، دانشگاههای حاجت تپه و آنکارا از کشور ترکیه به ترتیب با 4185 و 3908 مدرک بیشترین میزان انتشارات را دارا می باشند.
به گفته دکتر مهراد: نکته قابل توجه این است که اکثریت 20 دانشگاه پرتولید جهان اسلام متعلق به جمهوری اسلامی ایران و ترکیه هستند و تنها دو دانشگاه قاهره از مصر و و دانشگاه مالایا از مالزی به ترتیب در جایگاه های نهم و دهم تولید علم قرار گرفته اند.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ادامه داد: بر اساس شاخص متوسط استنادات دریافتی (Citation per Paper) که سنجه ای از میزان نمایانی و تأثیر علمی است و می تواند به عنوان سنجه کیفیت انتشارات نیز مدنظر قرار گیرد، دانشگاه آزاد اسلامی در جمهوری اسلامی ایران با متوسط 4 استناد در هر اثر، در صدر قرار دارد. پس از آن دانشگاههای ماکرر (اوگاندا)، آقاخان (پاکستان) و دانشگاه امارات متحده عربی به ترتیب به لحاظ این شاخص در جایگاههای دوم تا چهارم قرار دارند. از کشور ترکیه، دانشگاه استانبول در جایگاه هفتم قرار گرفته است.
به گفته دکتر مهراد از شاخص های جدید علم سنجی که در ارزیابی دانشگاهها و موسسات پژوهشی استفاده می شود، شاخص مشهور کروان (Crown Indicator) است که توسط دانشگاه لایدن در هلند پیشنهاد شده است. این دانشگاه شاخص جدیدی را نیز با عنوان «شاخص میانه استنادی هنجار شده» (MNCS) معرفی نموده که نسبت به شاخص قبلی دقیق تر و رضایت بخش تر است.
دکتر مهراد تصریح کرد: بر اساس این شاخص دو دانشگاه رازی و دانشگاه بوعلی سینا برترین دانشگاههای جهان اسلام می باشند. پس از این دو دانشگاه، دانشگاه آقاخان (پاکستان) در رتبه سوم قرار دارد.
وی افزود: دانشگاههای کشورهای جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، پاکستان، امارات، مصر و تونس بر اساس شاخص MNCS رتبه های نخست تا دهم را به خود اختصاص داده اند.
وی تصریح کرد: 10 و 20 دانشگاه برتر جهان اسلام به لحاظ شاخص MNCS متعلق به چهار کشور ترکیه، جمهوری اسلامی ایران، مصر و مالزی هستند.
رئیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری در ادامه این مصاحبه اعلام کرد: بررسی دانشگاههای برتر جهان اسلام در حوزه های 22 گانه موضوعی در ISI نشان می دهد که به لحاظ میزان تولیدات علمی، دانشگاه تهران در چهار حوزه علوم کشاورزی، زیست شناسی و زیست شیمی، علوم کامپیوتر و علوم زمین در میان تمامی دانشگاههای کشورهای اسلامی برترین می باشد. به علاوه دانشگاه صنعتی شریف در حوزه های مهندسی، فیزیک و علوم مواد برترین دانشگاه جهان اسلام است. در حوزه های زیست شناسی مولکولی و ژنتیک و علوم اعصاب و رفتار، دانشگاه استانبول در ترکیه پرتولیدترین دانشگاه جهان اسلام می باشد. درواقع، در 19 حوزه موضوعی دانشگاههای کشورهای جمهوری اسلامی ایران و ترکیه برترین ها هستند و تنها در دو حوزه شیمی و میکروبیولوژی دو دانشگاه از کشور مالزی و حوزه علوم چندرشته ای دانشگاه امارات متحده عربی در میان سایر دانشگاههای کشورهای اسلامی پرتولیدترین ها می باشند.
دکتر مهراد در بخش دیگری از مصاحبه، دو خصوصیت موثر بر میزان تأثیر و کیفیت تحقیقات در دانشگاهها شامل «همکاری و مشارکت علمی» و «دریافت بودجه تحقیقاتی» در میان صد دانشگاه برتر کشورهای اسلامی و وضعیت این دانشگاهها با صد دانشگاه برتر جهان را مقایسه کرد و گفت: متوسط تعداد نویسندگان در آثار پژوهشگران دانشگاههای برتر جهان اسلام 3 نویسنده است؛ این درحالیست که متوسط تعداد نویسندگان در انتشارات دانشگاههای برتر دنیا، 7 نویسنده در هر اثر است.
به گفته دکتر جعفر مهراد، بررسی میزان انتشارات تعیین اعتبار شده دانشگاههای برتر کشورهای اسلامی نشان می دهد که حدود 49 درصد انتشارات دانشگاههای برتر جهان از بودجه های تحقیقاتی استفاده می کنند این درحالیست که تنها 17 درصد کل تحقیقات انجام شده در دانشگاههای کشورهای اسلامی از بودجه تحقیقاتی استفاده می نمایند.
رئیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری افزود: نکته بیان شده حامل پیام های مفید و تأثیرگذاری برای سیاست گذاران علمی کشورهای اسلامی است؛ از جمله اینکه وضعیت مشارکت و همکاری علمی و پژوهشی به عنوان یکی از علل تأثیرگذار در رشد کمی و کیفی تولید علم کشورها، در دانشگاههای جهان اسلام تا حدودی مورد غفلت قرار گرفته و توجه بیشتر مسئولین امر را می طلبد. به علاوه، بودجه های تحقیقاتی تعلق گرفته به دانشگاهها و موسسات پژوهشی در امر تحقیق و پژوهش در مقایسه با برترین های دنیا رضایت بخش نیست که این امر نیز نیازمند توجه و تلاش بیشتر سیاست گذاران علمی در کشورهای جهان اسلام است.