بررسی جایگاه زبان فارسی به عنوان زبان علم در دنیا

بررسی نقشه جامع علمی کشور از یک سو و همچنین تأکیدات رهبر انقلاب در دیدارهای مختلف با اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و متخصصان زبان فارسی اهمیت این زبان را به عنوان زبان علمی بین المللی بیش از پیش آشکار می سازد. به منظور نیل به این مهم، سیاست گذاران عرصه پژوهش و همچنین پژوهشگران توجه بیشتری به انتشار آخرین دستاوردهای دانشمندان به زبان فارسی نموده اند.

در همین راستا، پژوهشگران در سال‏های اخیر با انتشار نتایج پژوهشی خود در مجلات معتبر نمایه شده فارسی و نیز کنفرانس های علمی به زبان فارسی در پایگاه بین المللی اسکوپوس و نیز افزایش نمایه سازی مجلات فارسی زبان توانسته اند جایگاه و اهمیت زبان فارسی را نمایان‏تر سازند.  

آخرین بررسی انجام شده در پایگاه استنادی اسکوپوس نشان می دهد که  مدارک منتشر شده  و کمیت تولید علم به زبان فارسی در 40 سال اخیر با افزایش 140 برابری و متوسط رشد سالانه  13درصد، بالاترین میزان رشد در میان سایر زبان ها به عنوان زبان علمی داشته است و با 23 پله ارتقا  از رتبه 38 به رتبه 15 در میان سایر زبان های دنیا رسیده است. 

پایگاه استنادی اسکوپوس با در نظر گرفتن مجموعه ای از قوانین و مقررات؛ مجلاتی به 60 زبان گوناگون در دنیا نمایه کرده و فراوانی انتشارات به زبان های مختلف در بازه زمانی 2018-1960حاکی از آن است که بیش از 60565420 مورد از انتشارات نمایه شده در این پایگاه به زبان انگلیسی است. هر چند امروزه زبان انگلیسی زبان اصلی علم محسوب می شود، ولی سهم زبان های غیرانگلیسی زبان در مقایسه با زبان انگلیسی از کل تولید علم در حال رشد است. در حال حاضر 8792311 مدرک نمایه شده  به 59 زبان دیگر دنیا است. بررسی ها نشان می دهد که زبان های آلمانی، چینی، فرانسه و روسی رتبه‏های دوم تا پنجم را به خود اختصاص داده اند.

بررسی داده‏ ها و تعداد مدارکی که در 60 سال اخیر به زبان فارسی در اسکوپوس نمایه شده است نشان       می دهد که در مجموع 14961 مدرک نمایه شده در اسکوپوس به زبان فارسی تا آخر سال 2018 وجود دارد. از نظر تعداد مدارک نمایه شده به زبان فارسی در بازه زمانی یاد شده (1960-2018) در پایگاه اسکوپوس رشد چشمگیری مشاهده می شود. به طور خاص در طول 40 سال اخیر تعداد مدارک نمایه شده به زبان فارسی از 12 مدرک در سال 1978، به 1592 مدرک در پایان سال 2018 افزایش یافته است. بنابراین مدارک نمایه شده علمی در این بازه زمانی افزایش 140 برابری و در نتیجه رشد متوسط سالانه 13 درصد داشته و جایگاه زبان فارسی در میان 60 زبان علمی دنیا در 40 سال اخیر با 23 پله ارتقا از 37 به 15 افزایش یافته است.

بررسی جایگاه سایر زبان ها در پایگاه استنادی اسکوپوس نشان می دهد در طول 40 سال اخیر برخی زبان های دیگر از جمله زبان چینی با رشد متوسط سالانه 10 درصد، زبان ترکی با 5/7 درصد و زبان عربی با 6/6 درصد بالاترین میزان رشد را داشته اند. رشد متوسط سالانه سایر زبان ها اغلب ثابت و حتی در برخی موارد منفی بوده است. در سال های اخیر سهم زبان های نروژی، کورواتی، اوکراینی، مجارستانی، اسلوونی، اسلواکی، بوسنی، لیتوانیایی، فنلاندی و دانمارکی از زبان فارسی کمتر شده است. نکته قابل توجه تفاوت سهم حوزه های موضوعی علمی در زبان ملی کشورهاست به طوری که در اکثر زبان ها  عمده سهم مدارک موجود در حوزه موضوعی پزشکی می باشد. به طور خاص سهم حوزه پزشکی در زبان فارسی حدود 70 درصد، زبان ترکی 64 درصد، زبان فرانسه 60 درصد و زبان های روسی، آلمانی و اسپانیایی بیش از 50 درصد می باشد.

پایگاه های استنادی علاوه بر نشریات علمی، همایش های علمی را نیز نمایه سازی کرده و در واقع این   همایش ها نیز ابزاری برای تبادل اطلاعات در جوامع علمی هستند. در هر حال سهم عمده مدارک علمی به زبان فارسی نمایه شده کشور در پایگاه استنادی اسکوپوس متعلق به نشریات علمی بوده و تقریبا حدود 64% از مدارک و مقالات زبان فارسی در این پایگاه متعلق به 10 نشریه ایرانی است. برخی نشریات برتر ترویج دهنده زبان فارسی در نمودار ذکر شده که مهم ترین آنها عبارت از مجله دانشکده پزشکی اصفهان، مجله علوم پزشکی دانشگاه مازندران، مجله پزشکی دانشگاه تهران می باشد.  لازم به ذکر است که برخی از این مجلات بین المللی دو زبانه بوده ولی درصد بیشتر مقالات علمی حوزه پزشکی را به زبان فارسی  چاپ می کنند.

بررسی مدارک علمی موجود در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ISC نشان می دهد که حدود  521124 مدرک در مجلات معتبر نمایه شده در این پایگاه به زبان فارسی است. این میزان تقریبا برابر با کل مدارک و مقالات نمایه شده کشور ( به همه زبان ها) در پایگاه اسکوپوس یعنی 574033  می باشد. سهم مدارک نمایه شده کشور در ISC به زبان فارسی بر اساس حوزه موضوعی به ترتیب علوم انسانی 42 درصد، علوم پزشکی 23 درصد ، علوم کشاورزی 12 درصد، فنی و مهندسی 10 درصد، علوم پایه 6 درصد، محیط زیست  و منابع طبیعی 4 درصد و هنر و معماری 2 درصد می باشد.  با این مقایسه نتیجه می شود که سهم زبان فارسی به عنوان زبان علمی در سطح بین المللی از حد مورد نظر بسیار کمتر است و لذا ضرورت برنامه ریزی برای بین المللی سازی نشریات علمی فارسی زبان  بیش از پیش احساس می شود.

در نقشه جامع علمی کشور، هشت هدف کلان برای نظام علم و فناوری کشور برشمرده شده که ششمین آن ارتقای جایگاه زبان فارسى در بین زبان های بین المللی علمی است. در این نقشه اقدامات مختلفی برای رسیدن به این هدف برشمرده شده است که شامل افزایش پذیرش دانشجویان خارجی، نگارش مقالات علمی تخصصی به زبان روان فارسی، تأسیس رشته های زبان فارسی در دانشگاه های مختلف دنیا و توسعه و ابداع روش های سهل و سریع فارسی آموزی می شوند، اما گسترش زبان فارسی به عنوان یک زبان علمی در سطح بین المللی نیازمند یک برنامه راهبردی مشخص و راه های عملی برای گسترش زبان فارسی، سرمایه گذاری در صنعت نشر حرفه ای و تشویق نشریات و کنفرانس های علمی به فعالیت و نشر به زبان فارسی به عنوان زبان علم است.